برج آزادی، برجی که همه ما با آن خاطره داریم، نه تنها یک نماد معماری برای تهران و ایران، بلکه سازه‌ای پیچیده و مملو از شگفتی مهندسی است. در میان این شگفتی‌ها، آسانسور برج آزادی داستانی شنیدنی دارد؛ داستانی از تکنولوژی روز جهان در دهه ۵۰ شمسی، چالش‌های نگهداری در دوران تحریم، و تلاش برای نوسازی و بقا. این مقاله به صورتی موشکافانه به بررسی تاریخچه، تکنولوژی و سرگذشت این بالابرهای پرخاطره می‌پردازد.
بخش اول: شناسنامه مختصر برج آزادی
پیش از پرداختن به آسانسورها، لازم است نگاهی کوتاه به هویت خود برج داشته باشیم.
- معمار و طراح: مهندس حسین امانت، معمار برجسته ایرانی که در یک مسابقه ملی در سال ۱۳۴۵ برگزیده شد.
- سال ساخت و افتتاح: عملیات ساخت برج در سال ۱۳۴۸ شمسی (1969 میلادی) آغاز شد و پس از ۲۸ ماه کار بی‌وقفه، در تاریخ ۲۴ مهر ۱۳۵۰ (16 اکتبر 1971) افتتاح گردید.
این برج با ارتفاع کلی ۴۵ متر از سطح زمین، تلفیقی هنرمندانه از معماری دوران هخامنشی، ساسانی و اسلامی است که با بتن نمادین سفیدرنگ و تزئینات فیروزه‌ای، به یکی از ماندگارترین سازه‌های معاصر ایران تبدیل شده است.
بخش دوم: تولد آسانسورهای برج آزادی
آسانسورهای برج آزادی همزمان با ساخت بنا و به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از طراحی آن، نصب و راه‌اندازی شدند.
- سال نصب: ۱۳۵۰ شمسی (1971 میلادی)
- شرکت سازنده و نصاب: نصب و راه‌اندازی دو آسانسور اصلی برج توسط شرکت سوئیسی شیندلر (Schindler Group) انجام شد. شیندلر یکی از معتبرترین و بزرگترین تولیدکنندگان آسانسور و پله برقی در جهان است و انتخاب این شرکت در آن زمان، نشان‌دهنده اهمیت و اعتبار پروژه برج آزادی در سطح بین‌المللی بود.
تکنولوژی اولیه (دهه ۱۳۵۰)
تکنولوژی به کار رفته در این آسانسورها در زمان خود از پیشرفته‌ترین‌ها بود.
- نوع سیستم: آسانسورها از نوع کششی (Traction) با موتور گیربکس بودند که استاندارد طلایی برای ساختمان‌های با ارتفاع متوسط و بلند محسوب می‌شود.
- سیستم کنترل: سیستم کنترل اولیه بر پایه مدارهای رله‌ای (Relay Logic) بود. این سیستم‌ها، که پیش از ظهور میکروپروسسورها استفاده می‌شدند، با استفاده از ده‌ها رله الکترومکانیکی، منطق حرکت، توقف، باز و بسته شدن درب‌ها و پاسخ به احضارها را کنترل می‌کردند. این سیستم‌ها بسیار قابل اعتماد اما حجیم و نیازمند نگهداری مداوم بودند.
- ویژگی منحصربه‌فرد: مهم‌ترین و پیچیده‌ترین ویژگی مهندسی این آسانسورها، مسیر حرکت مورب و قوسی شکل آن‌هاست. برخلاف آسانسورهای عادی که کاملاً عمودی حرکت می‌کنند، آسانسورهای برج آزادی برای همراهی با پایه‌های شیب‌دار و قوسی برج، در یک مسیر کج و غیرعمودی حرکت می‌کنند. این ویژگی نیازمند طراحی سفارشی ریل‌ها، سیستم تعلیق کابین و مکانیزم‌های حرکتی و ایمنی خاص بود که اجرای آن توسط شیندلر یک شاهکار مهندسی به شمار می‌رفت.
بخش سوم: مشخصات فنی و مسیر حرکت
برج آزادی دارای دو آسانسور اصلی برای جابجایی بازدیدکنندگان است که مشخصات آن‌ها به شرح زیر است:
- تعداد: ۲ دستگاه آسانسور قرینه در یال های شرقی و غربی برج. ( یال های شمالی جنوبی آسانسور ندارند)
- ظرفیت: ظرفیت هر کابین7 نفر است.
- مسیر حرکت: این آسانسورها کل مسیر ۴۵ متری برج را طی نمی‌کنند. مسیر حرکت آن‌ها به شرح زیر است:
- نقطه شروع: طبقه زیرین (موزه و تالارها) که در ارتفاعی پایین‌تر از سطح میدان قرار دارد.
- نقطه پایان: برج در هر یک از یال های شرقی و غربی خود یک آسانسور دارد اما این آسانسورها مستقیما تا بالای برج نمی روند. هر کدام از این آسانسورها تا میانه راه می روند . در میانه راه باید از آسانسور پیاده شوید و آسانسور دیگری را در همان یال سوار شوید که تا طبقه چهارم برج بالا می رود. در آنجا از اسانسور پیاده می شوید و فقط یک طبقه تا پشت بام برج آزادی فاصله خواهید داشت.
- ادامه مسیر: بازدیدکنندگان پس از پیاده شدن از آسانسور در طبقه قبل از پشت بام ، باید تعدادی پله را به صورت پیاده طی کنند تا به بالاترین طبقه و سکوی دید باز برج در ارتفاع ۳۹.۵ متری برسند. این طراحی به دلیل فرم خاص معماری بخش فوقانی برج و عدم امکان امتداد مسیر مورب آسانسورها تا انتها بوده است.
- سرعت: سرعت حرکت این آسانسورها حدود ۲.۵ متر بر ثانیه تخمین زده می‌شود. حرکت مورب، حس متفاوتی از شتاب و سرعت را به مسافران منتقل می‌کند.
بخش چهارم: سرگذشت پر فراز و نشیب آسانسور برج آزادی؛ از اوج تا فرسودگی و بازسازی
داستان آسانسورهای برج آزادی، آینه‌ای از تاریخ معاصر ایران است.
دوران طلایی (۱۳۵۰ تا اواخر دهه ۱۳۶۰)
در سال‌های اولیه، این آسانسورها به عنوان نمادی از تکنولوژی مدرن و با سرویس و نگهداری منظم (احتمالاً تحت نظارت خود شرکت شیندلر یا نمایندگانش) به بهترین شکل به بازدیدکنندگان خدمت‌رسانی می‌کردند.
دوران فرسودگی و چالش (دهه ۱۳۷۰ و ۱۳۸۰)
با وقوع انقلاب، جنگ تحمیلی و تشدید تحریم‌های بین‌المللی، ارتباط با شرکت‌های اصلی مانند شیندلر قطع شد. این موضوع چالش‌های جدی را برای نگهداری و تعمیرات اساسی آسانسورها به وجود آورد:
- عدم دسترسی به قطعات یدکی اصلی: قطعاتی مانند رله‌های کنترل، قطعات موتور، سیم بکسل‌ها و تجهیزات ایمنی خاص که توسط شیندلر تولید شده بودند، نایاب شدند.
- استهلاک طبیعی: پس از گذشت بیش از دو دهه، قطعات مکانیکی و الکتریکی دچار فرسودگی شدید شده بودند.
- خرابی‌های مکرر: در این دوره، گزارش‌های متعددی از خرابی‌های پی‌درپی و از کار افتادن آسانسورها منتشر می‌شد که گاهی منجر به تعطیلی بخش‌هایی از برج برای بازدید عموم می‌گردید. ایمنی نیز به یک دغدغه جدی تبدیل شده بود.
پروژه بزرگ بازسازی و نوسازی (اواخر دهه ۱۳۸۰)
در نهایت، با رسیدن آسانسورها به وضعیت بحرانی، پروژه بازسازی و نوسازی کامل آن‌ها در دستور کار قرار گرفت. این پروژه که حدود سال ۱۳۸۸ آغاز شد، یک چالش بزرگ مهندسی برای متخصصان ایرانی بود.
- مجری طرح: این پروژه توسط شرکت‌های متخصص ایرانی در زمینه آسانسور و با تکیه بر دانش فنی داخلی و قطعات وارداتی از دیگر کشورها (غیر از شرکت اصلی) انجام شد.
- تغییرات اساسی: بازسازی شامل موارد زیر بود:
- تعویض کامل سیستم کنترل (تابلو فرمان): سیستم‌های رله‌ای قدیمی و حجیم به طور کامل حذف و با تابلو فرمان‌های مدرن میکروپروسسوری (Microprocessor-based) جایگزین شدند. این سیستم‌های جدید قابلیت برنامه‌ریزی، عیب‌یابی هوشمند، حرکت نرم‌تر (با استفاده از درایوهای VVVF) و ایمنی بسیار بالاتری را فراهم کردند.
- نوسازی کابین‌ها: تزئینات داخلی کابین‌ها به طور کامل بازسازی و مدرن‌سازی شد.
- تعویض موتور و سیستم تعلیق: موتور گیربکس، سیم بکسل‌ها و سیستم‌های مرتبط با آن به طور کامل تعویض یا اورهال اساسی شدند تا با سیستم کنترل جدید هماهنگ باشند.
- به‌روزرسانی سیستم‌های ایمنی: ترمزهای اضطراری (پاراشوت)، گاورنر سرعت و سایر مکانیزم‌های ایمنی با استانداردهای روز دنیا جایگزین شدند.
این بازسازی، جانی دوباره به شریان‌های حیاتی برج بخشید و عملکرد آن‌ها را به شکل چشمگیری بهبود داد، هرچند چالش نگهداری از یک سیستم منحصربه‌فرد و سفارشی همچنان پابرجاست.
جمع‌بندی: بیش از یک آسانسور، بخشی از هویت برج
آسانسورهای برج آزادی صرفاً دو بالابر ساده نیستند. آن‌ها یک نمونه برجسته از مهندسی دهه ۷۰ میلادی، نمادی از تعامل ایران با تکنولوژی روز جهان و شاهدی بر چالش‌های دهه‌های بعد هستند. حرکت مورب و زیبای آن‌ها در دل پایه‌های بتنی برج، تجربه‌ای منحصربه‌فرد برای هر بازدیدکننده است که خود بخشی از جاذبه این بنای ملی محسوب می‌شود. داستان این آسانسورها، از نصب توسط غول سوئیسی شیندلر تا فرسودگی در دوران تحریم و احیای دوباره به دست متخصصان ایرانی، روایتی فشرده از تاریخ پر فراز و نشیب برج آزادی است. این آسانسورها همچنان پس از نیم قرن، بازدیدکنندگان را در دل این سازه باشکوه بالا می‌برند تا از فراز آن، نظاره‌گر پایتخت باشند.
بدون دیدگاه