موضوع حذف صفر از پول ملی، دهه‌هاست که به عنوان یکی از راه‌حل‌های پیشنهادی برای مقابله با عوارض تورم مزمن در اقتصاد ایران، در محافل کارشناسی و سیاسی کشور مطرح میشود. این ایده، که در ظاهر ساده به نظر می‌رسد، در عمل ابعاد پیچیده اقتصادی، اجتماعی، روانی و اجرایی دارد. در این مقاله، به صورت کامل و موشکافانه، این طرح را از زوایای مختلف بررسی می‌کنیم.
۱. حذف صفر از پول ملی یعنی چه؟
حذف صفر از پول ملی، که در ادبیات اقتصادی به آن «رفورم پولی» یا «Redenomination» گفته میشود، یک اقدام حسابداری برای تغییر مقیاس اسمی پول است. در این فرآیند، واحد پول جدیدی با ارزشی معادل مضربی از واحد پول قدیم (مثلاً ۱۰۰۰ یا ۱۰۰۰۰ برابر) معرفی میشود و اسکناس‌ها و سکه‌های جدید جایگزین قدیمی‌ها می‌شوند.
نکته کلیدی: این اقدام در لحظه اجرا، هیچ تأثیری بر قدرت خرید واقعی مردم ندارد. به عنوان مثال، اگر چهار صفر از پول ملی حذف شود:
- یک اسکناس ۱۰,۰۰۰ ریالی تبدیل به یک واحد پول جدید (مثلاً ۱ تومان جدید) میشود.
- کالایی که قبلاً ۵۰,۰۰۰ ریال قیمت داشت، اکنون ۵ تومان جدید قیمت خواهد داشت.
- حقوق ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ ریالی یک کارمند، به ۱۰,۰۰۰ تومان جدید تبدیل میشود.
در واقع، این تغییر صرفاً یک تغییر ظاهری و اسمی است و به خودی خود ثروت کسی را کم یا زیاد نمی‌کند. هدف اصلی آن ساده‌سازی مبادلات و بهبود کارکردهای پول است، نه کنترل تورم.
۲. تاریخچه و روند طرح حذف صفر از پول در ایران
ایده حذف صفر در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و تقریباً با هر دوره تشدید تورم، دوباره به صدر اخبار بازگشته است.
-
دهه ۱۳۷۰ شمسی: اولین جرقه‌های جدی این طرح در دوران ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی و در زمان ریاست مرحوم محسن نوربخش بر بانک مرکزی زده شد. در آن زمان، به دلیل تورم بالا پس از جنگ، حجم نقدینگی و صفرهای روی اسکناس‌ها افزایش یافته بود. با این حال، طرح به دلیل نبود اجماع و اولویت‌های دیگر اقتصادی، به مرحله اجرا نرسید.
-
دهه ۱۳۸۰ شمسی: در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، این بحث با جدیت بسیار بیشتری دنبال شد. محمود بهمنی، رئیس کل وقت بانک مرکزی، یکی از مدافعان اصلی این طرح بود. در سال ۱۳۸۶، طرحی برای حذف سه صفر و تغییر نام واحد پول به «تومان» به صورت جدی مطرح شد. در سال‌های بعد، صحبت از حذف چهار صفر نیز به میان آمد. دولت وقت لایحه‌ای را نیز در این خصوص آماده کرد اما به دلیل نگرانی از هزینه‌های اجرایی و احتمال بروز شوک روانی در جامعه، این طرح نیز متوقف ماند.
-
دهه ۱۳۹۰ شمسی: با تشدید مجدد تورم و بی‌ارزش شدن ریال، دولت حسن روحانی دوباره این پرونده را به جریان انداخت. در سال ۱۳۹۵، هیئت دولت با کلیات تغییر رسمی واحد پول از «ریال» به «تومان» (حذف یک صفر) موافقت کرد. این اقدام گام اولیه‌ای برای پروژه‌ای بزرگ‌تر بود.
- تصویب نهایی: در اردیبهشت ۱۳۹۹، مجلس شورای اسلامی سرانجام «لایحه اصلاح قانون پولی و بانکی کشور» را تصویب کرد. بر اساس این قانون:
- واحد پول رسمی کشور از ریال به تومان تغییر می‌کند.
- هر تومان معادل ۱۰,۰۰۰ ریال فعلی خواهد بود. (یعنی عملاً حذف چهار صفر)
- یک دوره گذار (حداکثر دو ساله) برای جمع‌آوری اسکناس‌های قدیمی و جایگزینی آن‌ها با اسکناس‌های جدید در نظر گرفته شد.
-
دهه ۱۴۰۰ شمسی: با وجود تصویب قانون در دولت قبل، دولت سید ابراهیم رئیسی اجرای این طرح را به دلیل اولویت‌های دیگر مانند کنترل تورم و چالش‌های اقتصادی ناشی از تحریم‌ها، در اولویت قرار نداد. بانک مرکزی اعلام کرد که اجرای این طرح نیازمند شرایط باثبات اقتصادی و تورم تک‌رقمی و پایدار است. در نتیجه، این طرح عملاً مسکوت مانده و منتظر فراهم شدن شرایط مساعد است.
جدول تاریخچه طرح حذف صفر از پول در ایران
| دهه / دولت | اتفاقات |
|---|---|
| دهه ۱۳۵۰ | بعد از شوک‌های نفتی و تورم نسبتاً بالا، اقتصاددانان گاهی پیشنهاد ساده‌سازی اسکناس‌ها را داده بودند، بدون طرح رسمی. |
| دهه ۱۳۷۰ — دولت هاشمی رفسنجانی | بعد از پایان جنگ و با اجرای برنامه تعدیل اقتصادی، اولین بار در رسانه‌ها صحبت جدی شد ولی تورم بالای آن دوره طرح را منتفی کرد. |
| دهه ۱۳۸۰ — دولت احمدی‌نژاد | سال ۱۳۸۶ طرح به‌طور رسمی توسط بانک مرکزی مطرح شد. احمدی‌نژاد ۴ صفر را هدف گرفت و حتی نظرسنجی برای نام واحد جدید انجام شد (پیشنهادهایی مثل پارسی، تومان). بحران جهانی ۲۰۰۸ و تحریم‌ها طرح را معلق کرد. |
| دهه ۱۳۹۰ — دولت روحانی | سال ۱۳۹۵ بانک مرکزی دوباره پیشنهاد داد و ۱۳۹۸ هیئت دولت تصویب کرد: حذف چهار صفر + تغییر واحد پول از «ریال» به «تومان». مجلس در سال ۱۳۹۹ آن را قانون کرد، ولی اجرا به ۲–۳ سال بعد موکول شد. |
| دهه ۱۴۰۰ — دولت رئیسی | با ادامه تورم و کسری بودجه، اجرای عملی عقب افتاده و به گفته مقامات تا زمان «ثبات اقتصادی» انجام نخواهد شد. |
۳. دلایل و طراحان اصلی طرح حذف صفر از پول
طراحان اصلی: عمدتاً رؤسای کل بانک مرکزی در دوره‌های مختلف (مانند محسن نوربخش، محمود بهمنی، عبدالناصر همتی) و کارشناسان اقتصادی بدنه دولت‌ها بوده‌اند.
دلایل اصلی مطرح شدن طرح:
- کاهش تورم ظاهری و اثر روانی مثبت: قیمت‌های بزرگ حس بی‌ثباتی و تورم شدید را القا می‌کنند. خرید یک قهوه به قیمت ۵۰,۰۰۰ ریال از نظر روانی سنگین‌تر از خرید آن به قیمت ۵ تومان جدید است.
- ساده‌سازی مبادلات و حسابداری: حذف صفرها محاسبات مالی را برای مردم، شرکت‌ها و دولت ساده‌تر کرده و از بروز اشتباه در ثبت ارقام جلوگیری می‌کند.
- کاهش هزینه‌های چاپ و امحاء اسکناس: با افزایش ارزش اسمی هر برگ اسکناس، نیاز به چاپ اسکناس‌های درشت کاهش می‌یابد.
- تسهیل در استفاده از ابزارهای پرداخت الکترونیک: بسیاری از دستگاه‌های خودپرداز و سیستم‌های حسابداری به دلیل تعداد زیاد ارقام در مبالغ، با محدودیت مواجه هستند.
- بازگرداندن اعتبار و حیثیت به پول ملی: پول ملی با صفرهای کمتر در عرصه بین‌المللی ظاهر معتبرتری دارد.
- خروج ریال از مبادلات روزمره: عملاً مردم سال‌هاست که در محاورات خود از «تومان» استفاده می‌کنند و «ریال» تنها یک واحد حسابداری رسمی است. این طرح به نوعی واقعیت جامعه را به رسمیت می‌شناسد.
۴. سابقه جهانی: تجربیات موفق و ناموفق حذف صفر از پول
بسیاری از کشورها در طول تاریخ اقدام به حذف صفر از پول ملی خود کرده‌اند. نتایج این اقدام مستقیماً به شرایط اقتصادی آن کشور بستگی داشته است.
-
نمونه‌های موفق:
- آلمان (۱۹۲۳): پس از دوره ابرتورم شدید، آلمان با حذف ۱۲ صفر، توانست ثبات را به اقتصاد بازگرداند. نکته مهم: این اقدام بخشی از یک بسته اصلاحات جامع اقتصادی بود، نه یک اقدام منفرد.
- ترکیه (۲۰۰۵): ترکیه با حذف ۶ صفر از لیر، «لیر جدید ترکیه» را معرفی کرد. این اقدام بسیار موفق بود زیرا پس از چند سال مبارزه موفق با تورم و رساندن آن به سطح تک‌رقمی انجام شد. حذف صفر در ترکیه، مُهر تأییدی بر موفقیت سیاست‌های ضد تورمی بود، نه خودِ سیاست.
- لهستان (۱۹۹۵): پس از فروپاشی کمونیسم و یک دوره تورم شدید، لهستان با حذف ۴ صفر و اجرای سیاست‌های اقتصادی سخت‌گیرانه (معروف به شوک‌درمانی) توانست به ثبات برسد.
-
نمونه‌های ناموفق:
- زیمبابوه (چندین بار از ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۹): این کشور چندین بار و در مجموع بیش از ۲۵ صفر از پول ملی خود حذف کرد. اما چون مشکل اصلی یعنی چاپ بی‌رویه پول توسط دولت برای تأمین کسری بودجه حل نشده بود، هر بار پول جدید نیز به سرعت بی‌ارزش می‌شد و تورم با شدت بیشتری بازمی‌گشت. این کشور نمونه کلاسیک شکست طرح حذف صفر در غیاب اصلاحات بنیادین است.
- آرژانتین: این کشور نیز چندین بار اقدام به حذف صفر کرده است، اما به دلیل بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی مزمن، هر بار پس از مدتی دوباره با مشکل تورم بالا روبرو شده است.
جدول تجربه کشورهای دیگر در حذف صفر از پول ملی
| کشور | سال اجرا | تعداد صفر حذف شده | نتیجه |
|---|---|---|---|
| آلمان (دوره ابرتورم) | 1923 | اصلاح پول با نرخ جایگزینی, حذف ارزش بی‌ثبات | موفق، با همراهی اصلاحات اقتصادی |
| ترکیه | 2005 | 6 صفر | موفق، چون تورم قبل از اجرا مهار شده بود |
| لهستان | 1995 | 4 صفر | موفق، پس از رسیدن تورم به حد قابل کنترل |
| زیمبابوه | 2006–2009 | چند نوبت، مجموعاً 25 صفر! | شکست، چون تورم مهار نشده بود |
| آرژانتین | چندین‌بار | 4–13 صفر در هر نوبت | بی‌اثر، چون مشکلات ساختاری و تورم ادامه داشت |
درس اصلی: اگر تورم مهار نشود، حذف صفر عملاً بی‌اثر است و دوباره صفرها برمی‌گردند.
نتیجه‌گیری از تجارب جهانی: حذف صفر به خودی خود معجزه نمی‌کند. این طرح تنها زمانی موفق است که به عنوان آخرین گام و پس از مهار پایدار تورم و ایجاد ثبات اقتصادی اجرا شود. در غیر این صورت، تنها یک اقدام پرهزینه و بی‌فایده خواهد بود که می‌تواند اوضاع را بدتر کند.
۵. حذف صفر از پول ملی چه تبعاتی دارد ؟
اجرای این طرح در شرایط فعلی ایران می‌تواند شمشیر دولبه باشد.
الف) مزایا و آثار مثبت بالقوه:
- تحقق تمامی مواردی که در بخش «دلایل طرح» ذکر شد (سادگی مبادلات، اثر روانی، کاهش هزینه چاپ و…).
- افزایش شفافیت در صورت‌های مالی و حسابداری.
ب) معایب و تبعات منفی (ریسک‌ها):
-
هزینه‌های بسیار سنگین اجرایی:
- چاپ میلیاردها اسکناس و سکه جدید.
- به‌روزرسانی تمام نرم‌افزارهای بانکی، حسابداری، پایانه‌های فروش (POS) و خودپردازها در سراسر کشور.
- هزینه‌های هنگفت برای اطلاع‌رسانی و آموزش عمومی.
-
خطر بروز تورم ناشی از گرد کردن قیمت‌ها (Inflation by Rounding): این بزرگترین ریسک است. فروشندگان تمایل دارند قیمت‌های خود را به سمت بالا گرد کنند. برای مثال، کالایی که ۱۲,۵۰۰ ریال قیمت دارد (که معادل ۱.۲۵ تومان جدید خواهد بود)، ممکن است توسط فروشنده به ۱.۵ یا حتی ۲ تومان جدید گرد شود. این پدیده در سطح کلان می‌تواند یک شوک تورمی جدید ایجاد کند.
-
انحراف افکار عمومی از مشکلات اصلی: تمرکز دولت و جامعه بر روی یک تغییر ظاهری (حذف صفر) می‌تواند باعث غفلت از ریشه‌های اصلی تورم مانند کسری بودجه، رشد نقدینگی، تحریم‌ها و مشکلات ساختاری تولید شود.
-
مشکلات حقوقی و سردرگمی: تکلیف مهریه‌ها، دیون، چک‌ها و قراردادهای قدیمی که بر اساس ریال تنظیم شده‌اند چه میشود؟ هرچند قانون برای این موارد راهکار پیش‌بینی کرده است، اما در عمل می‌تواند باعث سردرگمی و افزایش پرونده‌های قضایی شود.
-
از بین رفتن پول‌های خرد: با حذف چهار صفر، سکه‌ها و اسکناس‌های زیر ۱۰,۰۰۰ ریال فعلی عملاً بی‌ارزش و از دور خارج می‌شوند که این خود می‌تواند به گرد شدن قیمت‌ها دامن بزند.
۶. تأثیر حذف صفر از پول ملی بر قیمت مسکن
این موضوع یکی از نگرانی‌های اصلی مردم است. برای تحلیل این تأثیر، باید بین اثر روانی کوتاه‌مدت و واقعیت‌های اقتصادی بلندمدت تمایز قائل شد.
- دیدگاه کارشناسی: تأثیر اصلی بر بازار مسکن، روانی و کوتاه‌مدت خواهد بود.
-
اثر روانی کاهش قیمت اسمی: یک آپارتمان ۵۰ میلیارد ریالی (۵ میلیارد تومانی)، پس از حذف چهار صفر، ۵ میلیون تومان جدید قیمت خواهد داشت. این کاهش اسمی ممکن است این توهم را ایجاد کند که قیمت‌ها پایین آمده و خرید آن آسان‌تر شده است. این امر می‌تواند به طور موقت باعث افزایش پرس‌وجو و جنب‌وجوش در بازار شود.
-
ریسک تورم ناشی از گرد کردن قیمت : این خطر در بازار دارایی‌های گران‌قیمت مانند مسکن بسیار جدی‌تر است. مالک یک آپارتمان که قیمت آن مثلاً ۵,۲۵۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان (پنج میلیارد و دویست و پنجاه میلیون تومان) است، پس از حذف چهار صفر قیمت ملکش معادل ۵۲۵,۰۰۰ تومان جدید خواهد شد. این مالک به احتمال زیاد تمایل خواهد داشت قیمت ملک خود را به عددی رُند مانند ۵۳۰,۰۰۰ یا حتی ۵۵۰,۰۰۰ تومان جدید گرد کند. این گرد کردن‌های جزئی در مقیاس‌های بزرگ، به معنای افزایش چند ده یا چند صد میلیون تومانی قیمت واقعی ملک است و می‌تواند یک جهش قیمتی یکباره را به بازار تحمیل کند.
-
عدم تغییر در عوامل بنیادین: مهم‌ترین نکته این است که حذف صفر هیچ‌کدام از عوامل اصلی تعیین‌کننده قیمت مسکن را تغییر نمی‌دهد. عواملی مانند:
- عرضه و تقاضای مسکن
- هزینه‌های ساخت (مصالح، زمین، پروانه)
- نرخ تورم عمومی
- سیاست‌های پولی و نرخ بهره بانکی
- قدرت خرید مردم
- چشم‌انداز اقتصادی کشور
نتیجه‌گیری در مورد مسکن: حذف صفر به خودی خود مسکن را ارزان یا گران نمی‌کند. در بلندمدت، قیمت مسکن همچنان تابع متغیرهای بنیادین اقتصاد کلان خواهد بود. اگر تورم سالانه ۴۰٪ باقی بماند، قیمت یک آپارتمان ۵ میلیون تومانی جدید نیز در سال بعد به ۷ میلیون تومان جدید افزایش خواهد یافت. تأثیر اصلی، یک شوک روانی کوتاه‌مدت و خطر یک جهش قیمتی یکباره به دلیل «گرد کردن» است.
۷. حذف صفر از پول ملی کی اجرا میشود ؟
پاسخ سریع به این سوال : با قانونی شدن لایحه اصلاح ماده یک قانون پولی و بانکی، از سال ۱۴۰۶ از پول جدید استفاده شده و در فاز دوم یعنی از سال ۱۴۰۹ پول قدیم و چهار صفر به طور کامل از پول ملی حذف میشود.
مقامات بانک مرکزی و کارشناسان اقتصادی متفق‌القول هستند که پیش‌شرط اصلی برای اجرای موفقیت‌آمیز این طرح، دستیابی به ثبات اقتصادی و مهار پایدار تورم (رساندن به نرخ تک‌رقمی برای چند سال متوالی) است. از آنجایی که اقتصاد ایران در حال حاضر با تورم بالا و چالش‌های دیگر دست و پنجه نرم می‌کند، اجرای این طرح در شرایط فعلی می‌تواند فاجعه‌بار باشد و تجربه زیمبابوه را تکرار کند.
طبق آخرین گزارش ها در مورد طرح حذف چهار صفر از پول ملی ایران سخنگوی دولت اعلام کرده که این طرح در قالب تبدیل پول رسمی کشور به «تومان» و «قران» تصویب شده و یک دوران گذار وجود خواهد داشت، در دوران گذار، هر دو واحد (قدیمی و جدید) به طور همزمان در گردش خواهند بود.
مراحل بعدی و زمان‌بندی احتمالی اجرای طرح:
-
عضو کمیسیون اقتصادی مجلس گفته است که پس از تصویب نهایی لایحه در مجلس و تأیید شورای نگهبان، دولت دو سال فرصت دارد تا اجرای این قانون را آغاز کند.
-
طبق جزئیات ارائه شده، فاز گذار ممکن است دو سال طول کشیده و سپس یک دوره سه‌ساله گردش موازی (پول قدیم و جدید) در نظر گرفته شود. در پایان این مراحل، گردش مالی کشور به‌طور کامل با «ریال جدید» انجام خواهد شد.
-
همچنین، عضو دیگر کمیسیون اقتصادی مجلس گفته است که اجرای پول جدید ممکن است از سال ۱۴۰۶ خورشیدی (نیمه دوم ۲۰۲۷ میلادی) آغاز شود و با قانونی شدن لایحه اصلاح ماده یک قانون پولی و بانکی، از سال ۱۴۰۶ از پول جدید استفاده شده و در فاز دوم یعنی از سال ۱۴۰۹ پول قدیم و چهار صفر به طور کامل از پول ملی حذف میشود.
جدول بازه زمانی اجرای طرح حذف صفر از پول ملی:
| مرحله | توضیحات | بازه‌ی زمانی احتمالی |
|---|---|---|
| تصویب نهایی | در مجلس + تأیید شورای نگهبان | شاید تا پایان ۱۴۰۴ یا اوایل ۱۴۰۵ |
| آماده‌سازی | طراحی اسکناس‌ها، زیرساخت‌ها | تا سال ۱۴۰۶ |
| فاز اجرایی | راه‌اندازی رسمی پول جدید | از سال ۱۴۰۶ آغاز میشود |
| دوران گذار | گردش موازی پول قدیم و جدید | زمان طولانی (تا چند سال) |
طرح رسمی و اجرایی حذف چهار صفر، اکنون مصوب دولت شده اما به‌طور کامل نیازمند تصویب نهایی و تأیید قانونی است. در بهترین حالت، اجرای این تغییر از سال ۱۴۰۶ آغاز خواهد شد و با دوره‌ای چند ساله، پول جدید به‌طور کامل جایگزین خواهد شد.
۸. چگونه باید برای این طرح آماده شویم؟
آمادگی برای این طرح دو جنبه فردی و کسب‌وکاری دارد.
الف) برای عموم مردم:
- افزایش سواد مالی: مهم‌ترین آمادگی، درک این موضوع است که این یک تغییر اسمی است و قرار نیست ارزش دارایی‌های شما را تغییر دهد. فریب اثر روانی آن را نخورید.
- آشنایی با نرخ تبدیل: به محض اعلام رسمی، نرخ تبدیل را دقیقاً یاد بگیرید (مثلاً ۱ تومان جدید = ۱۰,۰۰۰ ریال قدیم).
- هوشیاری در برابر گرد کردن قیمت‌ها: در دوره گذار، نسبت به افزایش غیرمنطقی قیمت‌ها به بهانه رند شدن حساس باشید و در صورت لزوم به مراجع نظارتی گزارش دهید.
- نگهداری اسناد مالی مهم: اسناد مربوط به بدهی‌ها، طلب‌ها، قراردادها و اموال خود را به دقت نگهداری کنید تا در صورت بروز اختلاف، قابل استناد باشند.
- حفاظت از ارزش پول: بهترین آمادگی، نه برای حذف صفر، بلکه برای مقابله با تورم است. به جای نگهداری نقدینگی ریالی، سرمایه خود را به دارایی‌های حافظ ارزش تبدیل کنید تا از گزند تورم در امان بماند.
ب) برای کسب‌وکارها:
- برنامه‌ریزی برای به‌روزرسانی سیستم‌ها: از هم‌اکنون باید هزینه و زمان لازم برای تغییر نرم‌افزارهای حسابداری، حقوق و دستمزد و دستگاه‌های کارتخوان را برآورد کرد.
- آموزش کارکنان: صندوق‌داران و پرسنل فروش باید به طور کامل با پول جدید و نحوه محاسبه قیمت‌ها آشنا شوند.
- سیاست قیمت‌گذاری شفاف: کسب‌وکارها باید از گرد کردن ناعادلانه قیمت‌ها پرهیز کنند و در دوره گذار، قیمت‌ها را هم با واحد پول قدیم و هم جدید نمایش دهند (قیمت گذاری در هر دو واحد) تا اعتماد مشتریان را حفظ کنند.
در نهایت، حذف صفر یک «جراحی زیبایی» برای اقتصاد است، نه یک «درمان ریشه‌ای». تا زمانی که بیمار (اقتصاد) از بیماری مزمن (تورم بالا) رنج می‌برد، انجام این جراحی نه تنها مفید نیست، بلکه می‌تواند خطرناک نیز باشد. تمرکز اصلی سیاست‌گذاران و مردم باید بر روی اصلاحات ساختاری و درمان ریشه‌های تورم باشد.
متاسفانه این طرح هم مثل اکثر طرح های بی پایه و اساس چند دهه قبل محکوم به شکست است و یکی دوسال دیگه اعلام میشه اشتباه بوده و تورم بیشتر هم شده و دودش مثل همیشه تو چشم مردم هستش
سلام به شما آقا سیاوش
ما در رسانه پلکان صرفا سعی داریم به عنوان یک رسانه بی طرف، نظرات کارشناسان رو مطرح بکنیم. امیدواریم که تصمیمات درستی اتخاذ بشود و در نهایت کار درست انجام شود.
از اینکه نظر ارزشمندتون رو برای ما نوشتید ممنونیم.
سپاس از شما
درود. ممنون از لطف شما