آسانسور به عنوان یکی از نمادهای پیشرفت تکنولوژی، در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی به ایران راه یافت. ورود این پدیده جدید، نه تنها تغییری در معماری و شهرسازی ایجاد کرد، بلکه بازتابی از تحولات اجتماعی و تمایل به زندگی مدرن در آن دوران بود.
بخش اول: اولین آسانسور نصب شده در ایران (دوره قاجار)
اولین آسانسور ایران، برخلاف تصور عمومی که آن را به پالایشگاه آبادان یا ساختمان‌های تهران نسبت می‌دهند، در واقع در کاخ گلستان و برای ناصرالدین شاه قاجار نصب شد.
- مکان نصب: عمارت عاج در کاخ گلستان، تهران.
- سال نصب: حدود سال ۱۲۶۹ شمسی (۱۸۹۰ میلادی).
- نوع آسانسور: آسانسور صندلی‌شکل (Chairlift) با مکانیزم دستی-هیدرولیکی.
- برند/سازنده: به احتمال زیاد، ساخت یک شرکت اروپایی (احتمالاً فرانسوی یا اتریشی) بوده است. در اسناد تاریخی، نام برند مشخصی ذکر نشده، اما با توجه به سفرهای ناصرالدین شاه به فرنگ و علاقه‌ی او به دستاوردهای تکنولوژیک غرب، این آسانسور به سفارش دربار از اروپا خریداری و وارد ایران شد.
- افراد درگیر: شخص ناصرالدین شاه قاجار به عنوان سفارش‌دهنده.
- جزئیات فنی و تاریخی: این آسانسور یک صندلی ساده بود که توسط یک قرقره و زنجیر یا طناب، به کمک نیروی دست (احتمالاً توسط چند خدمه) بالا و پایین می‌رفت. مکانیزم آن احتمالاً با یک سیستم وزنه تعادل ساده یا یک پمپ هیدرولیک دستی کار می‌کرد.
- هدف از نصب آن، تسهیل رفت‌وآمد شاه بین طبقات کاخ بود، چرا که او در اواخر عمر به دلیل بیماری و کهولت سن، در بالا رفتن از پله‌ها دچار مشکل شده بود.
- این آسانسور بیشتر جنبه‌ای شخصی و سلطنتی داشت و یک وسیله عمومی محسوب نمی‌شد. امروزه اثری از این آسانسور در کاخ گلستان باقی نمانده است، اما در خاطرات و اسناد تاریخی دوره قاجار، از جمله خاطرات اعتمادالسلطنه، به آن اشاره شده است.
این آسانسور نمادین، سرآغازی برای ورود تکنولوژی‌های جدید به ایران بود، هرچند استفاده از آن بسیار محدود و صرفاً در انحصار دربار بود.
بخش دوم: اولین آسانسور برقی مدرن (دوره پهلوی اول)
با شروع دوره پهلوی و گسترش ساخت‌وسازهای مدرن، نیاز به آسانسورهای برقی برای ساختمان‌های چندطبقه احساس شد. اولین آسانسور برقی و مدرن ایران در یکی از مهم‌ترین مراکز صنعتی کشور نصب گردید.
- مکان نصب: پالایشگاه نفت آبادان.
- سال نصب: حدود سال ۱۳۰۸ شمسی (۱۹۲۹ میلادی).
- نوع آسانسور: آسانسور کششی با موتور الکتریکی (برقی).
- برند/سازنده: احتمالاً ساخت یکی از شرکت‌های انگلیسی فعال در صنعت نفت ایران. با توجه به تسلط شرکت نفت ایران و انگلیس (Anglo-Persian Oil Company) بر این منطقه، تجهیزات صنعتی نیز عمدتاً از انگلستان وارد می‌شد.
- افراد/شرکت‌های درگیر: شرکت نفت ایران و انگلیس به عنوان کارفرما و واردکننده.
- جزئیات فنی و تاریخی:
- این آسانسور برای جابجایی کارکنان و تجهیزات در ساختمان‌های اداری یا صنعتی پالایشگاه آبادان استفاده می‌شد. آبادان در آن زمان به دلیل حضور شرکت نفت، یکی از مدرن‌ترین شهرهای ایران بود و بسیاری از تکنولوژی‌های روز دنیا برای اولین بار در آنجا به کار گرفته می‌شد.
- این آسانسور، بر خلاف آسانسور کاخ گلستان، یک آسانسور مدرن با کابین، درب، موتور برقی و سیستم‌های کنترلی اولیه بود و نقطه عطفی در استفاده صنعتی و عمومی از آسانسور در ایران به شمار می‌رود.
بخش سوم: گسترش استفاده از آسانسور در تهران و دیگر شهرها
پس از آبادان، تهران به عنوان پایتخت و مرکز تحولات معماری، شاهد نصب آسانسورهای متعدد در ساختمان‌های دولتی، تجاری و مسکونی لوکس بود.
-
اولین ساختمان‌های مجهز به آسانسور در تهران:
- باشگاه افسران (ساختمان شماره ۷ وزارت خارجه کنونی): این ساختمان که در اوایل دهه ۱۳۱۰ شمسی ساخته شد، یکی از اولین بناهای تهران بود که به آسانسور برقی مجهز شد. برند: ASEA (سوئدی) ، ویژگی: اولین آسانسورهای برق مدرن مستند، نصب در مراکز دولتی ایران.
- ساختمان کتابخانه ملی ایران (ساختمان قدیمی)، موزه ایران باستان: این بنا نیز در همان دوره به آسانسور مجهز گردید.
- ساختمان پلاسکو: این ساختمان ۱۷ طبقه که در سال ۱۳۴۱ افتتاح شد، به دلیل داشتن آسانسورهای مدرن و سریع در زمان خود شهرت داشت.
- هتل پارک تهران (۱۳۳۶ ش / ۱۹۵۷-۱۹۵۸ م ) : برند: Schindler (شیندلر – سوئیسی)،شرکت واردکننده: ابوالحسن دیبا و شرکا (Abolhasan Diba & Partners)، سال نصب: ۱۳۳۶ شمسی (۱۹۵۷-۱۹۵۸ میلادی)، ویژگی: اولین آسانسور شیندلر ثبت‌شده در ایران، جزء مستندات واردات مدرن.
-
برندهای وارداتی اولیه:
در دهه‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۰، آسانسورها عمدتاً وارداتی بودند. برندهای معروفی مانند:
-
Schindler (شیندلر سوئیس): یکی از اولین و معتبرترین برندهایی که به ایران وارد شد و بسیاری از ساختمان‌های مهم آن دوره به آسانسورهای شیندلر مجهز شدند.
-
Otis (اوتیس آمریکا): دیگر غول صنعت آسانسور جهان که محصولاتش در ایران نصب می‌شد.
-
ThyssenKrupp (تیسن‌کروپ آلمان): این شرکت آلمانی نیز از بازیگران اصلی بازار آسانسور ایران در آن دوران بود.
اولین شرکت‌های نصب و مونتاژ آسانسور در ایران:
شرکت “ایران شیندلر” (Iran Schindler): این شرکت به عنوان نمایندگی رسمی شیندلر در ایران در دهه ۱۳۵۰ شمسی تأسیس شد و نقش مهمی در استانداردسازی و گسترش نصب آسانسورهای مدرن در کشور داشت. این شرکت نه تنها واردات، بلکه مونتاژ و خدمات پس از فروش را نیز بر عهده گرفت.
- تاسیس: ۱۳۵۰ ش (۱۹۷۱-۱۹۷۲)
- مدیران: مهندس یزدان‌پناه (مدیرعامل اول)، مهندس فدایی (مدیر کارخانه اول)
- برند: تحت لیسانس Schindler سوئیس
- اجزا: موتورهای روتوس (ایتالیا)، گیربکس شیندلر، تابلو فرمان اختصاصی
شرکت ایران امباربا (Iran Ambarba)
- تاسیس: اواسط دهه ۱۳۵۰
- محل: رشت
- برند: تحت لیسانس Ambarba اسپانیا
اولین کارگاه تولید درب و کابین آسانسور (دهه ۱۳۴۰ ش / ۱۹۶۰ م)
- بنیانگذار: اوخسان الکسانی؛ نقش ارامنه و شرکت‌های کوچک مانند آیوازیان در تولید آسانسورهای دست‌ساز
- محصول: استفاده از موتور گیربکس صنعتی جهت کابین
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
تاریخچه آسانسور در ایران را می‌توان به سه دوره اصلی تقسیم کرد:
- دوره نمادین (اواخر قاجار): با نصب اولین آسانسور دستی-هیدرولیکی در کاخ گلستان برای ناصرالدین شاه، که بیشتر جنبه‌ای تجملی و شخصی داشت.
- دوره صنعتی (پهلوی اول): با نصب اولین آسانسور برقی و مدرن در پالایشگاه آبادان که سرآغاز استفاده کاربردی از این تکنولوژی در ایران بود.
- دوره گسترش و تجاری‌سازی (پهلوی دوم به بعد): با افزایش ساخت‌وساز در تهران و شهرهای بزرگ، آسانسور به یکی از اجزای ضروری ساختمان‌های چندطبقه تبدیل شد. در این دوره، شرکت‌های بزرگ جهانی مانند شیندلر، اوتیس و تیسن‌کروپ وارد بازار ایران شدند و به تدریج شرکت‌های ایرانی نیز در زمینه مونتاژ، نصب و تولید قطعات فعالیت خود را آغاز کردند.
امروزه، صنعت آسانسور در ایران به مرحله‌ای از بلوغ رسیده است که علاوه بر مونتاژ، بسیاری از قطعات کلیدی مانند موتور، تابلو فرمان، کابین و درب نیز در داخل کشور تولید می‌شوند و این صنعت به یکی از صنایع مهم در حوزه ساختمان تبدیل شده است. می توانید لیست تمام شرکت های آسانسور را در صفحه لیست تمام شرکت های آسانسور ایران به تفکیک استان مشاهده نمایید.
بدون دیدگاه