نقاط تعامل صنعت آسانسور و پله برقی با آتش‌نشانی (ایمنی آسانسور)

۷ مهرماه در تقویم رسمی ایران به عنوان «روز آتش‌نشانی و ایمنی» نام‌گذاری شده است.به همین مناسبت و در راستای ارج نهادن به زحمات این قشر دوست داشتنی و جان بر کف، در این مطلب، به تعامل آتش نشانی با صنعت آسانسور و پله برقی و بحث ایمنی آسانسور می پردازیم.

آسانسورها و پله‌های برقی، شریان‌هایی مهم در ساختمان‌های مدرن امروزی هستند که جابجایی  افراد و بار را تسهیل می‌کنند. با این حال، در شرایط اضطراری مانند آتش‌سوزی، همین تجهیزات می‌توانند به تله‌های مرگبار یا ابزارهای حیاتی برای نجات جان انسان‌ها تبدیل شوند. این دوگانگی، نقطه تلاقی حیاتی بین سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی و صنعت طراحی، تولید، نصب و نگهداری آسانسور و پله برقی را شکل می‌دهد. این تعامل یک رابطه چندوجهی است که از مراحل طراحی و تدوین استانداردها آغاز شده و تا عملیات پیچیده نجات در صحنه حادثه ادامه می‌یابد.

این مطلب به بررسی جامع این تعامل، نقاط تلاقی کلیدی، و ملاحظات فنی و استانداردهایی که صنعت آسانسور برای کمک به آتش‌نشانان در نظر گرفته است، می‌پردازد.

بخش اول: نقاط تلاقی کلیدی بین آتش‌نشانی و صنعت آسانسور/پله برقی

تعامل این دو حوزه را می‌توان در سه مرحله اصلی دسته‌بندی کرد: پیشگیری و استانداردسازی، عملیات در حین حادثه، و امداد و نجات پس از حادثه.

1. مرحله پیشگیری، طراحی و استانداردسازی:

این مهم‌ترین و بنیادی‌ترین نقطه تلاقی است. همکاری در این مرحله باعث کاهش چشمگیر خطرات در زمان وقوع حادثه می‌شود.

• تدوین و اجرای مقررات ملی ساختمان: آتش‌نشانی به عنوان یکی از نهادهای اصلی، در تدوین ضوابط ایمنی ساختمان (به‌ویژه مبحث سوم و پانزدهم مقررات ملی ساختمان ایران) نقش کلیدی دارد. این ضوابط، الزامات دقیقی برای طراحی آسانسورها و پله‌های برقی در ساختمان‌های مختلف تعیین می‌کنند. از صفحه دانلود مباحث مقررات ملی ساختمان میتوانید تمام مباحث مقررات ملی را دانلود نمایید.

• الزامات آسانسور: تعیین لزوم وجود “آسانسور آتش‌نشان” (Firefighter’s Elevator)، مشخصات چاه آسانسور (مقاومت در برابر حریق، عدم وجود داکت‌های تأسیساتی)، سیستم‌های اعلام و اطفاء حریق در موتورخانه و چاه، و لزوم اتصال به سیستم مرکزی اعلام حریق ساختمان.

• الزامات پله برقی: ضوابط مربوط به فاصله پله برقی از مسیرهای خروج، لزوم وجود سیستم‌های اطفاء حریق خودکار (مانند اسپرینکلر) در اطراف و زیر پله برقی، و استفاده از مصالح مقاوم در برابر حریق در ساخت آن.

• بازرسی و تأییدیه ایمنی: قبل از صدور “پایان کار” برای یک ساختمان، کارشناسان آتش‌نشانی سیستم‌های ایمنی مرتبط با آسانسور و پله برقی را بازرسی می‌کنند. این بازرسی شامل تست عملکرد “حالت آتش‌نشانی” (Fire Mode) آسانسور، بررسی عملکرد صحیح دتکتورهای دود در چاه و موتورخانه، و حصول اطمینان از مطابقت با نقشه‌های مصوب است. شرکت‌های آسانسوری موظف به اجرای دقیق این ضوابط و اخذ تأییدیه از آتش‌نشانی هستند.

• آموزش و صدور گواهینامه: آتش‌نشانی ممکن است دوره‌های آموزشی برای نصابان و سرویس‌کاران آسانسور در خصوص الزامات ایمنی حریق برگزار کند تا اطمینان حاصل شود که این افراد از اهمیت و نحوه پیاده‌سازی صحیح این سیستم‌ها آگاه هستند.

2. مرحله عملیات در حین آتش‌سوزی:

این مرحله، نقطه اوج همکاری و بهره‌برداری از تمهیدات مرحله پیشگیری است.

• فراخوانی آسانسورها (Elevator Recall):

• فاز ۱ (Phase I – Automatic Recall): به محض فعال شدن سیستم اعلام حریق ساختمان (معمولاً توسط دتکتورهای دود در لابی‌ها یا موتورخانه آسانسور)، سیگنالی به کنترلر آسانسور ارسال می‌شود. آسانسور تمام فرمان‌های کاربران را لغو کرده، درها را می‌بندد و بدون توقف به طبقه اصلی خروج (معمولاً همکف) حرکت می‌کند. پس از رسیدن، درها باز شده و آسانسور از سرویس خارج می‌شود تا از محبوس شدن افراد جلوگیری شود. این یک عملکرد خودکار و حیاتی است.

• فاز ۲ (Phase II – Fire Service Mode): این فاز کنترل دستی آسانسور را در اختیار آتش‌نشانان قرار می‌دهد. آتش‌نشانان با استفاده از یک کلید مخصوص در پنل آسانسور در طبقه اصلی، کنترل کامل آسانسور را به دست می‌گیرند. از این پس، آسانسور فقط به دستورات داخل کابین (که توسط آتش‌نشان فشرده می‌شود) پاسخ می‌دهد و درها به صورت خودکار باز نمی‌شوند. این امکان به آتش‌نشانان اجازه می‌دهد تا با ایمنی نسبی، خود و تجهیزاتشان را به طبقات بالایی منتقل کنند.

• استفاده از پله‌های برقی:

• در زمان حریق، استفاده از پله‌های برقی مطلقاً ممنوع است. سیستم‌های اعلام حریق معمولاً فرمان توقف پله‌های برقی را صادر می‌کنند. این کار به چند دلیل انجام می‌شود:

1. جلوگیری از تجمع دود: حرکت پله برقی می‌تواند جریان هوا ایجاد کرده و به گسترش سریع‌تر دود و حرارت بین طبقات کمک کند.
2. خطر سقوط: قطع ناگهانی برق یا عملکرد ناقص در حین حریق می‌تواند منجر به توقف ناگهانی و سقوط افراد شود.
3. مسیر خروج ناامن: پله‌های برقی معمولاً در فضاهای باز (Atrium) قرار دارند که اولین نقاط تجمع دود هستند و به هیچ وجه مسیر خروج امنی محسوب نمی‌شوند.

• نقش پله‌های فرار و پلکان‌های اضطراری: آتش‌نشانان برای جابجایی و ایجاد مسیرهای ایمن برای خروج ساکنین، از پله‌های فرار استفاده می‌کنند که طبق ضوابط آتش‌نشانی طراحی شده‌اند (عرض مناسب، مصالح مقاوم حریق، فشار مثبت هوا و…).

مطلب مرتبط : خطرات پله برقی + راه های پیشگیری

3. مرحله امداد و نجات:

این بخش به حوادث خاص مربوط به خود آسانسور و پله برقی می‌پردازد.

• نجات افراد محبوس در آسانسور: یکی از پرتکرارترین مأموریت‌های آتش‌نشانی، نجات افرادی است که به دلایل فنی (قطع برق، نقص مکانیکی یا الکترونیکی) در آسانسور حبس شده‌اند. آتش‌نشانان با استفاده از کلیدهای سه-گوش (Triangle Key) برای باز کردن درهای لولایی طبقات و ابزارهای تخصصی دیگر، عملیات نجات را انجام می‌دهند. همکاری با سرویس‌کاران شرکت آسانسوری در این مواقع بسیار راهگشاست.

مطلب مرتبط : اگر آسانسور بین طبقات گیر کرد چه کنیم؟

• حوادث پله برقی: حوادثی مانند گیر کردن لباس یا اعضای بدن در پله برقی، نیازمند مداخله فوری آتش‌نشانی است. آتش‌نشانان با نحوه متوقف کردن اضطراری پله برقی (با استفاده از دکمه‌های Emergency Stop در بالا و پایین پله) و استفاده از ابزارهای هیدرولیک برای باز کردن قطعات و رهاسازی مصدوم آشنا هستند.

مطلب سودمند مرتبط : ۷۵ دلیل خرابی اسانسور همراه با راه حل

بخش دوم: ملاحظات صنعت آسانسور و پله برقی برای کمک به آتش‌نشانان

صنعت مدرن آسانسور و پله برقی، فراتر از الزامات قانونی، نوآوری‌ها و ویژگی‌های ایمنی متعددی را برای تسهیل عملیات آتش‌نشانی و افزایش ایمنی کلی توسعه داده است.

1. آسانسور آتش‌نشان (Firefighter’s Elevator / Fire Service Access Elevator):

این نوع آسانسور که در ساختمان‌های بلندمرتبه الزامی است، دارای ویژگی‌های خاصی برای استفاده ایمن توسط آتش‌نشانان است:

• منبع برق اضطراری: آسانسور آتش‌نشان باید به یک منبع برق اضطراری (دیزل ژنراتور) متصل باشد تا در صورت قطع برق شهر، همچنان قابل استفاده باشد.
• حفاظت در برابر آب: موتورخانه، تجهیزات کنترلی و چاه آسانسور باید در برابر نفوذ آب حاصل از عملیات اطفاء حریق (مثلاً از شلنگ‌های آتش‌نشانی یا اسپرینکلرها) محافظت شوند. این کار معمولاً با ایجاد کف‌شور و شیب‌بندی مناسب در موتورخانه و قرار دادن تجهیزات الکتریکی در ارتفاع مشخصی از کف انجام می‌شود.
• دریچه اضطراری (Escape Hatch): سقف کابین آسانسور آتش‌نشان باید مجهز به یک دریچه خروج اضطراری باشد تا در صورت گیر کردن آسانسور بین طبقات، آتش‌نشانان بتوانند از آن خارج شوند.
• ابعاد و ظرفیت مناسب: کابین باید ابعاد کافی برای حمل حداقل یک برانکارد و چند آتش‌نشان با تجهیزات کامل را داشته باشد.
• سیستم ارتباطی داخلی: وجود یک سیستم تلفن یا اینترکام داخلی بین کابین، موتورخانه و پست فرماندهی آتش‌نشانی در ساختمان برای هماهنگی عملیات ضروری است.
• لابی‌های مقاوم در برابر حریق: آسانسور آتش‌نشان باید در هر طبقه دارای یک لابی مجزا و مقاوم در برابر حریق باشد تا آتش‌نشانان پس از خروج از آسانسور، وارد یک فضای ایمن شوند.

2. حالت فراخوانی فاز ۱ و ۲ (Phase I & II Recall):

این ویژگی که پیش‌تر توضیح داده شد، مهم‌ترین دستاورد مشترک بین دو صنعت است. طراحی دقیق این سیستم توسط سازندگان آسانسور، کنترل کامل عملیات را به آتش‌نشانان می‌سپارد و از تبدیل شدن آسانسور به یک تله جلوگیری می‌کند.

3. سیستم‌های نظارت و کنترل از راه دور:

آسانسورهای مدرن مجهز به سیستم‌های مانیتورینگ از راه دور هستند. در زمان حادثه، این سیستم‌ها می‌توانند اطلاعات لحظه‌ای در مورد وضعیت آسانسور (موقعیت، وضعیت درها، کدهای خطا و…) را به مرکز کنترل شرکت آسانسوری و حتی به مرکز فرماندهی آتش‌نشانی ارسال کنند. این اطلاعات به تصمیم‌گیری بهتر برای عملیات نجات کمک می‌کند.

4. مصالح مقاوم در برابر حریق:

• درهای طبقات و کابین: درهای آسانسور نقش مهمی در جلوگیری از گسترش آتش و دود بین طبقات دارند. این درها باید دارای درجه مقاومت مشخصی در برابر حریق (مثلاً ۹۰ دقیقه) باشند که این استاندارد توسط آتش‌نشانی تعیین و توسط صنعت آسانسور اجرا می‌شود.
• پوشش داخلی کابین: مصالح به کار رفته در داخل کابین (دیوارها، سقف، کف‌پوش) باید از نوع کندسوز یا غیرقابل اشتعال باشند تا در صورت بروز آتش‌سوزی در داخل کابین، از تولید دود سمی و شعله‌ور شدن سریع جلوگیری شود.

5. ملاحظات مربوط به پله برقی:

• دکمه‌های توقف اضطراری: نصب دکمه‌های توقف اضطراری (Emergency Stop Buttons) در بالا، پایین و گاهی در میانه پله‌های برقی طولانی، یک الزام است. این دکمه‌ها به آتش‌نشانان یا افراد عادی اجازه می‌دهند در مواقع خطر (مانند گیر کردن یا سقوط) فوراً پله را متوقف کنند.
• سیستم اطفاء حریق خودکار: در بسیاری از ساختمان‌های تجاری و عمومی بزرگ، نصب سیستم‌های اطفاء حریق خودکار (مانند اسپرینکلر یا سیستم‌های گازی) در فضای زیرین (Truss) پله برقی الزامی است، زیرا این فضا محل تجمع گرد و غبار و روغن‌های قابل اشتعال است و پتانسیل بالایی برای شروع حریق دارد.
• فاصله‌گذاری و طراحی: معماران و طراحان با همکاری آتش‌نشانی، پله‌های برقی را به گونه‌ای جانمایی می‌کنند که مانعی برای مسیرهای خروج اضطراری ایجاد نکنند و از دهلیزهای دود (Atriums) فاصله مناسبی داشته باشند.

نتیجه‌گیری

تعامل میان آتش‌نشانی و صنعت آسانسور و پله برقی یک همکاری حیاتی و پویاست که مستقیماً بر ایمنی جان شهروندان در بلندمرتبه‌ها و ساختمان‌های عمومی تأثیر می‌گذارد. این همکاری از تدوین ضوابط سخت‌گیرانه در مرحله طراحی آغاز می‌شود و با پیاده‌سازی فناوری‌های پیشرفته مانند “آسانسور آتش‌نشان” و حالت‌های عملیاتی اضطراری ادامه می‌یابد و در نهایت در صحنه عملیات نجات به اوج خود می‌رسد.

صنعت آسانسور با درک عمیق از خطرات آتش‌سوزی، دیگر تنها به فکر جابجایی راحت نیست، بلکه خود را بخشی از سیستم یکپارچه ایمنی آسانسور و ساختمان می‌داند. در مقابل، آتش‌نشانی نیز با شناخت دقیق‌تر از فناوری‌های این صنعت، می‌تواند از این تجهیزات به عنوان ابزاری کارآمد برای نجات جان انسان‌ها و اطفاء سریع‌تر حریق بهره‌برداری کند. تداوم و تعمیق این همکاری، کلید ساخت شهرهایی امن‌تر و تاب‌آورتر در برابر حوادث خواهد بود.